مادها از قبایل آریایی بودند که در هزاره نخست پیش از میلاد به تدریج در ولایات ایران ساکن شدند، ولایاتی که از منطقه «ری» آغاز شده و به طرف مغرب تا ارتفاعات زاگرس و از طرف شمال و شمال غربی تا حدود «رود کورا» پیش می رفته است. مادها از قبایل آریایی بودند که در هزاره نخست پیش از میلاد به تدریج در ولایات ایران ساکن شدند، ولایاتی که از منطقه «ری» آغاز شده و به طرف مغرب تا ارتفاعات زاگرس و از طرف شمال و شمال غربی تا حدود «رود کورا» پیش می رفته است.
این همان ناحیه ای است که به سرزمین ماد بزرگ معروف است. بزرگ ترین شهر آن «هگ متان» است که آشوریان آن را «آمادانا» می نامیدند و امروزه «همدان» نامیده می شود. در همین شهر قدیمی است که نخستین دولت تاریخی ایران غربی و مرکزی به دست «دیااکو» به سال 708 پیش از میلاد مسیح تشکیل شد. دولت ماد در یک قرن و نیم حکومت خود با منقرض کردن دولت زورمند آشور، حکومت وسیعی را به وجود آورد که از جنوب ایران تا قسمتی از اراضی آسیای صغیر امتداد داشته است. حکومت مادها 158 سال پس از تأسیس برافتاد. بیشترین اطلاعات ما از معماری قلعه های دوره ماد در حقیقت از اسناد تاریخی «آشور» و نقاشی های آنان در کاخ های آشوری است. براساس این اسناد، دژهای مادی، ساختمان های مستحکم و عظیمی بودند که بر ارتفاعات و صخره های طبیعی و گاهی بر روی خاکریزها و تپه های مصنوعی ایجاد شده و در اطرف آن ها، دست کم یک دیوار و یا گاه چند دیوار (حصار) بنا می شد. اغلب دیوارهای داخلی و خارجی قلعه های مادی از خشت خام ساخته می شدند، البته گاهی نیز دیوارهای اصلی از سنگ بنا شده اند. مادها در ساختن قلعه و نیز انتخاب موقعیت جغرافیایی برای ساخت وساز از معماری دژهای «اورارتویی» تأثیر گرفته اند.
با این که مطالعه و پژوهش در محوطه های دوره ماد از جمله «گودین تپه» کنگاور، «نوشیجان تپه» ملایر، «تپه هگمتانه» همدان، «تپه باباجان» نورآباد و «تپه حسنلو» ارومیه اطلاعات خوبی از جزئیات معماری این دوره در اختیار باستان شناسان نهاده، اما تاکنون شواهدی از یک شهر مادی در این مکان ها به دست نیامده است. برای نخستین بار در تاریخ باستان شناسی ایران، یک شهر مادی به وسعت یک کیلومتر در یک کیلومتر در محوطه باستانی ازبکی (80 کیلومتری غرب تهران و در شهرستان نظرآباد) به همت دکتر یوسف مجیدزاده کشف شد که تاکنون مشابه آن در هیچ یک از محوطه های باستانی منسوب به مادها مشاهده نشده است. در مرکز این شهر بر روی بقایای باستانی در تپه مرتفع، قلعه ای به وسعت 950 متر مربع با حصاری به قطر 5 متر ساخته شده است. این دژ و شهر پیرامون آن، شرقی ترین اثر شناسایی شده مادی در فلات مرکزی ایران است؛ چون در متون تاریخی به حضور مادها در بخش هایی از شمال شرق ایران اشاره شده است، اما کشف آثار اداری مادها در 80 کیلومتر غرب تهران برای نخستین بار صورت می گیرد. دژ مادی ازبکی با دیوارهای درونی به قطر بیش از یک متر، دارای بخش هایی همچون تالار، بارعام، تالار شورا، تالار نشیمن خانواده فرمانروا، عبادتگاه، اتاق نگهبانان، برج دیده بانی و 3 انبار و با 2 هزار سنگ فلاخن است. در مجموع فضای معماری محصور بر فراز تپه، ساخت وسازی یادمانی برای سکونت شخصیتی اداری مانند حاکم یا فرمانروای منطقه بوده است که به احتمال از سوی پادشاه مادها منصوب شده بود. در این دژ مستحکم، کارهای اداری مربوط به شهر مادی، نشست های رسمی نمایندگان شهروندان (ریش سفیدان) یا فرماندهان نظامی و مانند آن انجام می گرفت. حصار 5 متری دور دژ، سنگ های فلاخن انباشته شده در گوشه یکی از اتاق ها و چاه آبی به عمق 40متر که به منظور استفاده در روزهای جنگ یا محاصره حفر شده، ارزش و اهمیت نظامی دژ را نشان می دهد. در این دژ پیش بینی های لازم برای دفاع از ساکنان آن و حتی همه یا بخشی از ساکنان شهر پائینی در کنار فعالیت های به اصطلاح کشوری صورت گرفته است.
وجود 2 راه پله و بقایای 2سقف فروریخته نشان دهنده آن است که بخش فروانروانشین این قلعه 2طبقه بوده است. افزون بر آن اگرچه بیش ترین ارتفاع دیوارها در حال حاضر از 75/2 متر تجاوز نمی کند، اما محاسبه طول راه پله ها نشان می دهد که ارتفاع سقف در حدود 4 متر بوده است. به نظر دکتر مجیدزاده، معماران مادی به منظور پوشاندن سقف، تیرهای چوبی را کنار هم و کاملاً چسبیده به یکدیگر قرار می دادند و روی تیرها را پس از پوشانیدن آنها با بوریا و یا حصیر، با اندودی از کاهگل می پوشاندند. بزرگ ترین فضای معماری در همه جای دژ، تالار بزرگی است با ابعاد 6*8/11 متر که در میان آن سکویی خشتی به ابعاد 1*3/3 متر و بلندی60 سانتی متر برپا شده است. سطح بالایی این سکو مانند آب چکان لبه دیوار در هر سمت به ضخامت یک خشت گسترش یافته است. همه دیوارهای این تالار بزرگ با رنگ سفید رنگ آمیزی شده و کف آن خشت فرش است.
در دیوارهای جنوبی و غربی آن که سالم ترند، 4 تاقچه تزئینی تعبیه شده و کف آنها را با تخته سنگ هایی به رنگ سبز، فرش کرده اند. با توجه به وسعت این تالار و کاربرد این گونه سکوها که در معابد پیش از تاریخ و دوران تاریخی به «سکوی نذر» شهرت دارند، به احتمال فراوان این فضای معماری یک «معبد مادی» بوده است. به دلیل تقدیس این معبد، مادها دور سکوی نذر را دیواری می کشیدند تا همچون ضریح از آن محافظت کند و همچنین پیش محراب کوچکی که در کنار اتاق معبد قرار دارد، گویای آن است که همه اجازه ورود به این عبادتگاه را نداشته اند و آداب و رسوم خاصی برای حضور در این محل وجود داشته است.
فضای درون این عبادتگاه پس از متروکه شدن مانند عبادتگاه مادی در «تپه نوشیجان» با مصالح ساختمانی پر شده بود با این تفاوت که در اینجا به جای سنگ و کلوخ از خشت استفاده کردند. سرپرست هیأت کاوش محوطه ازبکی در گزارشی که بعدها منتشر کرد، کاربری مذهبی بزرگ ترین فضای معماری در دژ مادی را انکار کرد.
در یکی از تالارهای قلعه، آثار در و پاگرد به دست آمده و بعضی از اتاق های آن به دلیل اهمیتی که داشتند با درگاهی تزئینی از هم جدا می شدند. در آنجا همچنین تاقچه هایی کشف شده که برای ساخت آنها از خشت های قالبی قوس دار استفاده کرده اند. این تاقچه ها در زمره استثنائات است، زیرا پیش از این دوره، نشانه هایی از «قالب» در هیچ یک از محوطه های باستانی به دست نیامده است. قلعه مادی محوطه ازبکی هرگز با حمله دشمن، آتش سوزی و محاصره مواجه نبوده است و دلیل متروکه ماندن آن می تواند روی کار آمدن سلسله هخامنشیان در اواسط قرن ششم پیش از میلاد وتفاوت سیستم اداری این سلسله با سلسله مادی باشد. به همین دلیل ساکنان دژ فرصت کافی در اختیار داشتند تا وسائل خود را به مکان دیگری انتقال دهند.
هر مشتاق فرهنگ و مدنیت سرزمین ایران می تواند از فراز دژ مادی در ارتفاع 26 متری تپه مرتفع ازبکی، کل شهر صد هکتاری اطراف تپه را مشاهده کند. زمین های تقسیم بندی شده رنگ در رنگ زیر کشت انواع محصولات کشاورزی، نشان دهنده تسطیح نیمی از شهر مادی است که دیگر امکان حفاری در آن وجود ندارد. باستان شناسان می گویند جای جای این محوطه، باستانی است و جدیدترین آثار آن به دوره مادها می رسد یعنی تاریخی حدود 700 سال پیش از میلاد مسیح.
دکتر مجیدزاده معتقد است که تپه مرتفع محوطه ازبکی بقایای 3 قلعه را در خود جای داده که قدیمی ترین آن 2هزار و 250 مترمربع وسعت دارد و قطر دیواره های آن 7متر است. این قلعه در حال حاضر در پائین ترین قسمت تپه مدفون شده و روی آن در دوره های بعد قلعه ای دیگر ساخته شده است که جدیدترین و آخرین آن، قلعه متعلق به مادها است.
از سوی دیگر باستان شناسان در چهارمین فصل کاوش (سال1380) در 30متری غرب تپه مرتفع در وسعت 200 متر مربع، به بقایای محلی دست یافتند که با توجه به دیوارها، تالار و برخی شواهد دیگر احتمالاً خانه یک صاحب منصب عالی مقام دوره ماد بوده که ممکن است با گسترش کارگاه حفاری، وسعت این خانه به 400 مترمربع هم برسد.
در دومین فصل کاوش در محوطه ازبکی (پائیز 1378) از دژ مادی، دیوارهای دورنگی کشف شد که وجود آنها نشان می دهد که مادها به منظور تزئین بنای خود، یک ردیف خشت خاکستری را بر روی یک ردیف خشت به رنگ خاک معمولی (قرمز) قرار می داده اند. از آنجا که این گونه تزئینات در دوران «هخامنشیان» و در آثار به جای مانده در «تخت جمشید» و «پاسارگاد» به وفور مشاهده می شود، تصور می شد که هخامنشیان این سبک کار را از «اورارتوها» که پیش ازمادها می زیستند، فرا گرفته باشند. این در حالی است که کشفیات اخیر بیان کننده تعلق این سبک کار به مادها است.در اواخر چهارمین فصل کاوش (پائیز1380) نخستین پیکره سنگی متعلق به دوره مادها در محوطه ازبکی کشف شد. این پیکره سنگی استوانه ای شکل، حدود 15 سانتی متر ارتفاع دارد، اما از آنجا که در قسمت پائین مجسمه آثار شکستگی وجود دارد احتمالاً اندازه اولیه مجسمه 18 سانتی متر بوده است. این مجسمه مادی در عین سادگی از ظرافت خاصی برخوردار است و کلاهی که بر سر دارد، مشابه طرح کلاه مادی در نقوش برجسته سنگی تخت جمشید و صخره های غرب ایران است.
همچنین استوانه ای بودن پائین تنه مجسمه احتمالاً بیانگر لباس پوستین مانند مادها است که نمونه های مشابه آن بر نقوش برجسته بر جای مانده از مادها مشاهده می شود.این پیکره سنگی که از جنس سنگ شنی است از کنار دیوار ورودی کف زمین یکی از 3انبار قلعه مادی در تپه مرتفع کشف شد و باستان شناسان به لحاظ نوع پوشش، کلاه مجسمه ونیز لایه نگاری های انجام شده آن را متعلق به 2 هزار و 700 سال پیش و همزمان با دوره مادی می دانند. از این رو این مجسمه به عنوان نخستین اثر منتسب به مادها در زمینه مجسمه سازی ارزش فوق العاده ای دارد.
با توجه به تداول ساخت مجسمه های استوانه ای شکل در سراسر خاورمیانه، این مجسمه مادی نسبت به بسیاری از آثار کشف شده از بین النهرین، بسیار ساده و ابتدایی است. با توجه به این ویژگی می توان گفت مادها با وجود برخورداری از تجربه کافی در زمینه فلزکاری در مورد آثار سنگی تبحر چندانی نداشته اند.
