پرونده ای برای یادگار
نیمه پنهان یادگار
سید مرتضی ابطحی: پس برگرازی مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی در سال جاری، حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی در مرکز توجه اخبار سیاسی ایران قرار گرفت. اگر چه بعد از برگزاری این مراسم موج بی سابقه ای از حمایت مراجع و بزرگان حوزه را از وی را شاهد بودیم اما این حمایت ها کمتر به این نکته توجه شد که حمایت از سید حسن خمینی صرفا حمایتی سیاسی از بیت امام راحل نبود و شخصیت سید حسن خمینی نیز در این امر دخیل بود. علمای بزرگ و نامداری چون حضرات آیات وحید خراسانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی، جوادی آملی، موسوی اردبیلی، مظاهری اصفهانی، راستی کاشانی، گرامی و محقق داماد پس از مراسم ?? خرداد امسال به صورت بی سابقه ای به دلجویی از یادگار امام و حمایت از ایشان پرداختند. در این میان اما ادبیات به کار برده شده در بعضی از این پیام ها کاملا قابل ملاحظه بود. آیت الله راستی کاشانی سید حسن خمینی را «عالم فاضل» دانسته و آیت الله محمدی گیلانی تعبیر «خلف صالح و امید آینده بیت خمینی کبیر» را درباره ایشان به کار می برد. در عین حال حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی از عنوان «عالم جلیل القدر و دانشمند جامع» برای سید حسن خمینی استفاده می نماید. آیت الله صانعی هم پیش از مراسم سالگرد امام در دیدار با مسؤلان مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، نوه امام خمینی را فردی مجتهد دانست. ایشان در پیامی که پس از مراسم ?? خرداد دادند نیز صراحتا همین موضوع را سبب اهانت به بیت امام دانست: «شما امروز از جایگاه فقهی خوبی برخوردارید، مطمئناً چاپ اثر شما در حوزه فقه و فلسفه اینها را ناراحت کرده است و آنها را وادار به انجام چنین حرکاتی نموده است.» در مقابل این موضع گیری ها روز یکشنبه ?? خرداد ماه سال جاری در جریان حمله به دفتر مرحوم آیت الله العظمی منتظری و آیت الله صانعی فیلمی منتشر شد که در آن فردی با لباس شخصی حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی را تهدید می کند که سال آینده تحصیلی اجازه حضور در حوزه را نخواهد داشت. ورای تحلیل سیاسی، تمام این موضع گیری ها نشان از حضور چهره ای دیگر از سید حسن خمینی دارد. چهره ای مستقل از سابقه خانوادگی که کمتر بدان توجه شده است.
سید حسن خمینی در کنار امام خمینی
ادامه خمینی ها در حوزه
سید حسن خمینی پیش از آن که در سیاست نوه امام خمینی باشد، در فقه و علوم حوزوی روش وی را در پیش گرفته است. امام خمینی همیشه تأکید خاصی روی درس خواندن داشت. آنگونه که حجت الاسلام و المسلمین مسیح بروجردی، نوه امام خمینی روایت می کند امام خمینی در زمان بستری شدنش در بیمارستان جماران به شدت با حضور وی در تهران برای عیادت امام مخالف بوده است و توصیه همیشگی امام به حضور در قم و پرداختن به تحصیل بوده است. امام در عین حال توجه ویژه ای به علم فقه داشت. مسیح بروجردی می گوید:«یک بار از امام پرسیدم آقا شما کدام علم را بیشتر دوست دارید؟ فرمودند: من فقه را بیشتر دوست دارم. یکی از بزرگان گفت: آقا علم فقه که چیزی ندارد. امام فرمودند: نخوانده ای تو! او ادامه داد، نه آقا خوانده ایم. امام فرمودند: پس نفهمیده ای.»(حضور/ش ?/ ص ??)
مرحوم سید احمد خمینی هم علیرغم مشغله بالای اجرایی، توجه خاصی به درس خواندن داشت. سید احمد ? سال در درس خارج حاضر شده بود. یک سال و نیم این زمان را پای درس مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی بود. آنگونه که مرحوم آیت الله فاضل روایت می کند: «اشکالاتی که ایشان در درس خارج مطرح می کرد نشان می داد ایشان صاحب نظر است و با توجه به نبوغ و استعداد ایشان ? سال ایشان به منزله ?? سال درس خارج بود. بعد از امام فعالیت های علمی ایشان افزایش یافت. حاج احمد آقا به من می گفت که در جماران کفایه تدریس می کنم و گاهی از تهران با من تماس می گرفت و عبارات مشکل کفایه مثل بخش ترتب را سوال می کرد. روح فلسفی مرحوم حاج احمد آقا هم مثل امام و حاج آقا مصطفی قوی بود در فلسفه هم به مراتب بالایی رسیده. لذا ایشان هم در یک مرتبه ای واقعا جامع معقول و منقول بود و لو اینکه به مرتبه برادر بزرگوارش نرسید و اجل مهلت نداد و الا فی نفسه فضایل علمی سید احمد غیر قابل انکار است. » (حضور/ ش??/ ص ???) سید احمد خمینی اما به فرزندانش وصیت کرد تحصیل در حوزه را ترک نکنند:« به فرزندان عزیزم حسن و یاسر (رضا) و علی سفارش می کنم که متدین و با تقوی باشند و دوست دارم در حوزه علمیه قم درس دینی بخوانند و در موقعش متلبس به لباس وحانیت شوند. معتقدم اینطور بیشتر محفوظ می مانند.»
و اینگونه بود که سید حسن خمینی در سال ???? بنا به توصیه پدرش وارد حوزه علمیه قم شد و تحصیل خود را در مدرسه رضویه آغاز نمود. دروس دوره سطح را با جدیت تمام ادامه داد و در سال ???? یعنی حدود یک سال پیش از فوت پدرش، لباس روحانیت را بر تن کرد. وی در طول دوره تحصیل خود از اساتیدی چون مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی، مرحوم آیت الله سلطانی طباطبایی و مرحوم آیت الله پایانی و حضرات آیات وحید خراسانی، سید موسی شبیری زنجانی، جوادی آملی، اردبیلی، مؤمن قمی، سید علی محقق داماد، دوزدوزانی، استادی و یحیی انصاری شیرازی استفاده نمود. آنگونه که حجت الاسلام محمد حسین حسنخانی هم بحث سید حسن آقا خمینی می گوید: «ایشان هوش و استعداد بالایی در فهم درس داشتند. پس از حضور در کلاس و قبل از مباحثه مقید بودند نکات درس را بنویسند. در طول دوره تحصیل، انسان فوق العاده منظمی بود و غیبت هایشان در کلاس محدود به وقتی می شد که مریض می شدند. در بحث هم همین طور، به گونه ای که گاهی حتی ساعت ? صبح در حرم بحث می گذاشتیم و ایشان همیشه حاضر می شدند.»
سید حسن خمینی و آیت الله سید علی محقق داماد- خرداد ??
از صفاییه تا جماران
سید حسن خمینی در خانه پدری خود در کوچه پس کوچه های خیابان صفاییه(شهدا) قم زندگی می کند. ? روز هفته را در قم به تحصیل و تدریس می گذراند و دو روز پایانی هفته را به تهران می رود تا به رتق و فتق امور حرم امام و موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و بیت امام راحل بپردازد. خمینی جوان بیش از ?? سال است که هر روز صبح در کلاس آیت الله سید علی محقق داماد حاضر می شود. یک دوره کامل خارج اصول پای درس ایشان حاضر شده است و علاوه بر شرکت در درس خارج فقه مشغول بازنگری و تنظیم تقریرات اصولی ایشان است. وی یکی از مستشکلین اصلی درس محسوب می شود. سید حسن خمینی در مباحث علمی اهل تعارف نیست و بدون مهابا اشکال می کند. آیت الله سید علی محقق داماد هم با صراحت بیشتری به اشکالات او پاسخ می دهد. خمینی جوان از این جهت بی شباهت به عموی خویش مرحوم آیت الله سید مصطفی خمینی نیست. نقل است که شهید آیت الله سید مصطفی خمینی بدون در نظر گرفتن هیچ محذوری به استادش امام خمینی اشکال می کرد و حتی گاهی صدای این دو به قدری بلند می شد که گویی با هم دعوا می کنند. مشابه همین تعامل استاد و شاگرد را می توان در اشکال کردن این نوه امام و استادش آیت الله محقق داماد می توان دید.
در امتداد شیخ و آخوند
حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی این روزها دیگر به عنوان یک استاد دروس عالی حوزه علمیه قم شناخته می شود. دروسی که شرط اصلی تدریس آن اجتهاد متجزی است. اجتهاد متجزی به معنی آن است که فرد قوه استدلال و اجتهاد را در بعضی ابواب فقه پیدا کند. این استاد حوزه، تدریس علوم دینی را از سال ???? آغاز کرد. دروس مقدمات را حدود ? سال در مدرسه کرمانیها تدریس کرد و سپس به تدریس دو کتاب اصلی شیخ انصاری یعنی رسائل و مکاسب مبادرت نمود. حدود ??? شاگرد پای درس رسائل وی حاضر می شدند که این تعداد شاگرد با توجه به کلاس های مشابه، تعداد قابل توجهی به شمار می رود. سید حسن خمینی پس از تدریس چند دوره رسائل و مکاسب تدریس کفایة الاصول مرحوم آخوند خراسانی را آغاز نمود.
وی در تدریس خود به خوبی نشان می دهد که تسلط خوبی روی متن دارد. از جمله مختصات کتب تخصصی حوزه، استفاده زیاد از ضمیر است و پیدا کردن مرجع ضمیر یکی از نشانه های میزان تخصص یک فرد در فهم متن تلقی می شود. آن گونه که درباره مرحوم سید احمد خمینی نقل شده یکی از دغدغه های وی در تحصیل علوم حوزوی پیدا کردن همین مرجع ضمیر ها بود.(حضور/ش ??/ص ???) سید حسن خمینی نیز همچون پدر توجه ویژه ای به بازگرداندن ضمایر دارد. هر ضمیر را دقیقا به مشارالیه خود باز می گرداند و توضیح و تفسیر متن را پیش می برد. سید حسن خمینی در تدریس خود در عین آن که متن را بدون اطناب می خواند اما از توضیح نکات درس و تبیین مسائل پیچیده نمی گذرد. سید حسن آقا در مباحث درسی به تاریخچه مسائل نیز بی توجه نیست. از این منظر او گهگاه تاریخ طرح یک مسأله را بیان می کند تا طلبه، با دید دقیق تری به بررسی و فهم مسأله بپردازد. در تدریس کتب شیخ انصاری و کفایه آخوند، توجه اصلی بر روی متن است اما استاد گهگاه اشاره ای کوتاه به نظرات دیگران می کند. از همین روی وی گهگاه نظرات عمویش مرحوم حاج آقا مصطفی و نظرات مرحوم امام را هم در درس به طور خلاصه و گذرا مطرح می کند.
استاد در مدیریت کلاس با کسی تعارف نمی کند و بر همین اساس به هیچ وجه اجازه نمی دهد در محل تدریس وی، کسی با بحث کردن یا روزنامه خواندن یا صحبت کردن موجب اخلال در سکوت کلاس شود. هر گونه بی نظمی در کلاس بدون هیچ تعارفی موجب اعتراض استاد خواهد شد. در عین حال وی برخورد گرم و محترمانه ای با شاگردانش دارد. همین مسأله باعث شده است تا فضای مناسبی برای طرح اشکالات به وجود آید. وی از این جهت بی شباهت به امام خمینی نیست. آیت الله عمید زنجانی از شاگردان امام خمینی می گوید:«هر کسی که در درس امام صحبت می کرد، حتی طلبه های جوان که می خواستند ایرادی و یا اشکالی را که به نظرشان رسیده بود را مطرح سازند، امام به آنها فرصت می دادند و این باعث می شد که طلبه ها اینطور بار بیایند.»(پا به پای آفتاب- ج?-ص??) سید حسن خمینی در کلاس درس خود به بیشتر سوالات مطرح شده پاسخ می دهد و اگر اشکالی باقی بماند پس از اتمام کلاس برای سوال کننده با طرح مبحث در روی کاغذ به خوبی مسأله را باز می کند. سید حسن خمینی ذهن منظمی دارد و با وجود مشغله فکری زیاد معمولا سؤالات و مسائلی را که نیاز به بررسی تا روز دیگر دارند فراموش نمی کند. وی در کلاس درس مباحث را به صورت منظم ارائه می کند و تسلط وی بر مباحث روز مانند جامعه شناسی، مباحث زبان شناختی و سیاست به خوبی باعث شده است تا قدرت خوبی در بیان مثال های مرتبط و در عین حال ملموس با بحث های گهگاه انتزاعی علم اصول و فقه داشته باشد. سید حسن خمینی علاوه بر دروس معمول فقه، از ابتدای تحصیل به فلسفه نیز توجه ویژه ای داشته است و همین مسأله نیز کمک به سزایی در نظم درون ذهنش کرده است. وی علاوه بر کتب معمول فلسفه در حوزه، یعنی بدایه و نهایه مرحوم آیت الله طباطبایی، کتب شرح منظومه، مقدمه قیصری و شرح تجرید را نیز درس گرفته است. او درس خارج اسفار را از محضر آیت الله جوادی آملی استفاده کرد و چندسالی است به تدریس شرح منظومه سبزواری نیز مشغول است. معمولا طلبه های درسخوانی در درس ایشان حاضر می شوند و از تدریس ایشان رضایت دارند. نوه امام گرایش های سیاسی اش را در تدریس دخالت نمی دهد و این گونه است که شاگردان وی، تنها محدود به یک طیف خاص سیاسی نیستند. اگر چه فضای تحصیل در حوزه به هیچ وجه با نوشتن گره نخورده است اما سید حسن خمینی در کلاس درسش گهگاه سوالاتی را مطرح می کند تا شاگردان خودش را با تحقیق و نوشتن عملا پیوند دهد. وی معمولا پس از اتمام مباحث سخت و پیچیده اصول فقه، از شاگردانش می خواهد تا خلاصه ای از این مبحث را بنویسند. استاد تمام پاسخ ها را می خواند و به فراخور پاسخ، هدایایی که نوعا بن خرید کتب امام خمینی است به شاگردانش هدیه می دهد.
