سفارش دهنده پروژه: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران

مسئول پروژه: دکتر سعیدرضا عاملی

مشاوران طرح:
دکتر مرتضی علیپور، دکتر نادر علیان، دکتر یونس شکرخواه،  دکتر شهیندخت خوارزمی، دکتر سید محمد موسوی، دکتر یونس نوربخش و دکتر علی کرمانشاه

 آغاز پروژ? مطالعات شهر مجازی تهران

گروه پژوهشگران:
مهدیه اناری، مجتبی حاجی‌جعفری، هادی خوشنویس، سارا سجادی، احسان‌شاقاسمی، شاهو صبّار، سیدعباس عاملی‌، حسین علیپور سفلی، سعیده‌ سادات قادری، مینا مکی، ابراهیم محسنی آهوئی، حامد موسوی، حمیدرضا یغمایی، فرناز احمد زاده نامور.

 
1. مقدمه
1.1. چارچوب نظری
ظهور جهان دوم که از آن تعبیر به فضای مجازی می‌شود، ظرفیت‌های مستقل و در عین حال، ترکیب های بسیار گسترده‌ای را فراهم  آورده است که قدرت و ظرفیت «جهان جدید» و «شهرهای جدید» را به صورت گسترده و خیره‌‌کننده‌ای افزایش داده است. برای فهم این فضای تازه، شناختن خصایص اصلی این فضا از جمله «غیرمرکزی‌بودن»، «به‌هم‌پیوستگی»، «دیجیتالی‌بودن»، «قابلیت دسترسی» و «حافظ? مجازی» اهمیتی اساسی دارد. با فهمیدن ظرفیت‌های این فضا می‌توان با نگاه پارادایمی دوفضایی‌شدن، ارتباط ترکیبی «تکاملی- تعاملی» میان دو فضای فیزیکی و مجازی برقرار کرد که به توسعه فیزیکی- مجازی تمام ابعاد زندگی بشری خواهد انجامید. اساساً توسع? شهری یک هدف مطلوب در حوز? نظری جامعه‌شناسی شهری در همه سنت‌های فکری پیشین بوده و در همه دوره‌های تاریخ بشری حتی در میان اقوام بدوی نیز یک مطلوب مورد انتظار بوده است. از این منظر، دوفضایی‌ کردن شهر نیز یک نوع توسع? کلان فضای شهری محسوب می‌شود. از لحاظ نظری، دوفضایی‌شدن شهر در ارتباط عمیق با پارادایم «دو فضایی‌‌شدن‌ها» است. پارادایم دوفضایی‌‌شدن‌ها بر این نظریه تأکید می‌کند که صنعت ارتباطات به طور عام شرایط سرعت‌یافته‌ای را برای حرکت جمعیت، ارتباطات بین‌فردی و نزدیک شدن فضاها فراهم آورده است. این روند در دو فضای واقعیِ فیزیکی و واقعیِ مجازی صورت می‌گیرد

2.1. برنامه‌ریزی راهبردی
 برنامه‌ریزی راهبردی برای ایجاد شهرهای مجازی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، چرا که این شهرها ساخته می‌شوند نه این که به مرور و خود به خود ایجاد شوند. از این رو توجه به ساختارهای برنامه‌ریزی راهبردی و همچنین تهی? برنامه‌های راهبردی و الگوهای پیاده‌سازی بر مبنای این ساختارهای برنامه‌ریزی،  امری اجتناب‌ناپذیر است. ساخت‌های فضای مجازی به طور عام و شهرهای مجازی به طور خاص نیازمند تعریف و تدوین برنامه‌های راهبردی و الگوهای پیاده‌سازی هستند تا هم چشم‌اندازهای اجرا را در نظر داشته باشند و هم مأموریت‌ها و اهداف در آن مشخص شوند و با تبیین راهبردهای اجرایی و الگوهای پیاده‌سازی، به تحقق زنجیره‌ای شهر مجازی کمک کنند. شهرهای مجازی از آنجا که به صورت یکپارچه ساخته می‌شوند، نیازمند نگاهی راهبردی برای ایجاد، توسعه و نگهداری هستند که از طریق برنامه‌ریزی راهبردی می‌توان به امر دست یافت.

3.1. شهر تهران
تهران در مسیر حیات اجتماعی و سیاسی خود به منظور احراز هویت یک کلان شهر، و کسب عنوان پایتخت ایران و مرکزیت سیاسی کشور چندین مرحله مشخص تاریخی را پشت سر نهاده، تا به مقام و موقعیت امروزی رسیده است. [آشنایی با تاریخ تهران]

این دوره‌ها را در یک دسته‌بندی می‌توان به (1) تهرانِ روستایی؛ تهران باغ و چنار، (2) تهرانِ عهد ناصری؛ تهران عمارت و کاخ، (3) تهرانِ عصر مشروطیت، (4) تهرانِ دوران پهلوی، و (5) تهران در عهد نظام جمهوری اسلامی، تقسیم کرد.
تهران دارای چهل مرکز آموزش عالی، چهل درصد جمعیت دانشجویی، پنجاه درصد اعضاء هیئت علمی دانشگاه، کتابخانه‌های بزرگ ملی، تالارهای بزرگ کشور، موزه‌ها و پارک‌های اصلی کشور، و فرهنگ‌سراهای متعدد و متنوع است که چهره‌ای فرهنگی و هنری به شهر داده است.
همچنین تهران با داشتن هجده درصد جمعیت کشور، سی درصد خانه‌های کشور، بیست و چهار درصد مصرف آب، برق و گاز و اختصاص بیست و نُه درصد عمده‌فروشی وخرده‌فروشی‌ها و رستوران‌ها و هتل‌های کشور و چهل و چهار درصد خدمات مالی و چهل و هشت درصد امور اداری کشور و همچنین سی و چهار درصد کارمندهای اداری کشور، پنجاه و شش درصد ماشین‌های نمره شد? کشور، چهل و شش درصد پروازهای کشور به مقصد تهران و سی و پنج درصد خطوط ارتباط تلفنی، به عنوان بزرگترین بازار تولید و مصرف اقتصادی ایران، جایگاه مهم شهری را به لحاظ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به خود اختصاص داده است. 

2. مسأله
استفاده از فضای مجازی و درگیر شدن با ظرفیت‌های این جهان، موجب شده است تا این گونه شهرها به مثابه بخشی جدانشدنی از زندگی روزمره درآیند. استفاده از فضای مجازی در جهت تسهیل امور و فعالیت‌ها باعث شد تا به کارگیری این فضا به عنوان یک ضرورت در زندگی امروز نمود پیدا کند. بر این اساس می‌توان برخی از مسایلی که نیاز به شهر مجازی را ضرورت می‌بخشد را مورد اشاره قرار داد.

1.2. عدم دسترسی سریع به امکانات و خدمات
شهر تهران، کلان‌شهری بسیار گسترده با پیچیدگی‌های شهری خود است که امکانات آن در نقاط مختلف شهر پراکنده شده‌اند. برای استفاده از برخی خدمات و امکانات حیاتی شهر گاه باید مسافت‌های زیادی را پیمود. این امر خود موجب ایجاد ترافیک، آلودگی‌ هوا و همچنین از بین رفتن زمان مفید زندگی افراد می‌شود. میزان جذب و تولید سفر 12 میلیون و 500 هزار سفر روزانه در شهر تهران، می‌تواند گواهی بر این ادعا باشد. می‌توان گفت دسترسی سریع به خدمات و امکانات از خواست‌های اصلی تمامی شهروندان تهرانی است که متأسفانه به علت تراکم بیش از اندازه خیابان‌ها و نبود شیوه‌های دسترسی جایگزین، به یکی از مسایل اساسی شهروندان تبدیل شده است.

2.2. فرسایش منابع در فعالیت‌های غیرضروری
بسیاری از نیروها، منابع و سرمایه‌های انسانی، اقتصادی و اجتماعی شهر تهران در حال حاضر یا در ترافیک‌های پیچید? شهری در حال اتلاف است و یا در سطح مدیریت ترافیک و آلودگی هوا از بین می‌رود. از سوی دیگر زمان به عنوان مهمترین مسأله، در زندگی شهروندان تهرانی که بیشتر وقت خود را در خیابان‌ها و ترافیک به سر می‌برند، امری بی‌معنا شده است. تهران از منابع و ظرفیت‌های گسترده بسیاری برخوردار است. اما به علت مشکلات بیش از حد در تهران از جمله ترافیک و آلودگی هوا، این منابع برای حل این مشکلات صرف می‌شود تا برای ایجاد شهری نمونه و مطابق با استانداردهای زندگی امروزه.

3.2. ترافیک و تراکم شدید حرکتی در بخش‌های حساس شهر
ترددهای شهری، در بخش‌های مختلف شهر، به منظور استفاده از امکانات و خدمات متنوع ارائه شده در سطح شهر انجام می‌گیرد. تراکم‌های شهری را می‌توان به صورتی نظام‌مند در جهت آسایش و آرامش شهروندان مدیریت کرد. در حال حاضر تراکم‌ حرکت‌های شهری تنها به منظور انجام کار است که این تراکم بیش اندازه و ناموزون نه تنها کارها را با وقفه و کارآیی نامناسب روبرو می‌سازد، بلکه موجب فرسایش نیروها و منابع در امور غیر ضروری نیز می‌شود. ترافیک در تهران ریش? بسیاری از مسائل و مشکلات دیگر شهر و شهروندان است. ایجاد شیوه‌های جایگزینی که بتواند باری هر چند کوچک را از دوش ترافیک شهر بردارد، می‌تواند بسیاری دیگر از مشکلات تهران از جمله مهم‌ترین آنها، آلودگی هوا، را نیز تا حدودی حل کند. در حال حاضر میزان سفرهای روزان? شهر تهران در حدود 12 میلیون و 500 هزار سفر است که بر اساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته در طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهر تهران، در سال 1404، میزان سفرهای روزانه در حدود  18 تا 20 میلیون سفر خواهد بود.

4.2. اتلاف زمان در انجام امور
 زمان از مهم‌ترین منابع و شاید مهم‌ترین منبع برای افراد یک جامعه باشد. ایجاد فضایی که بتوان در آن امور را با سرعت بیشتر انجام داد و زمان مفید زندگی را به جای اتلاف در ترافیک و صف‌های اداره‌ها و سازمان‌ها و مراکز خرید، به آسایش و استراحت اختصاص داد، می‌تواند دغدغ? مهمی را در ذهن افراد پاسخگو باشد. اگر میزان هر سفر درون‌شهری را 4 دقیقه در کیلیومتر  فرض کنیم، با میزان 12 میلیون و 500 هزار سفر روزانه، تقریباً زمانی برابر با 835 هزار ساعت زمان شهروندان در سفرهای روزانه صرف می‌شود. این آمار بدون در نظر گرفتن مدت زمانی است که صرف امور اداری می‌شود. هر چند که زمان شهروندان می‌تواند صرف کارهای مفیدتری شود، اما همین امر که زمان افراد در ترافیک‌های پیچید? شهری و یا در فرایندهای دیوان‌سالاران? ادارات تلف نمی‌شود و فرسایش ذهنی برای شهروندان ایجاد نمی‌شود خود می‌تواند نقط? قابل تأملی در ایجاد روش‌های جایگزینی برای انجام امور و فعالیت‌های اداری باشد.

5.2. سرمایه‌گذاری منتهی به تخریب محیط‌زیست
یکی از مهم ترین نکته‌ها در مورد وضعیت فعلی شهر تهران، تخریب اندک محیط‌زیست شهری باقی‌مانده برای احداث ساختمان‌هایی است که نه تنها کمکی محیط‌زیست شهر نمی‌کند، بلکه با ایجاد تراکم‌های غیرضروری برای انجام اموری که به نحوی شایسته‌تر قابل انجام بوده‌اند، منجر به آلودگی‌های زیست‌محیطی خطرناک‌تر همچون آلودگی هوا می‌شوند. در سال 1386 23 میلیون و 540 هزار و 979 متر مربع، اسکلت بنای پروانه‌های ساختمانی، تخریب و نوسازی در شهر تهران بوده است. همچنین 23 میلیون 731 هزار 296 متر مربع، میزان کل مساحت طبقات پروانه‌های صادره در شهر تهران بوده است. سرمایه‌گذاری در عمران شهری امری قابل قبول است. اما زمانی که این سرمایه‌گذاری برای انجام اموری است که با هزینه‌های کمتر نیز قابل اجرا هستند، سرمایه‌گذاری‌های این چنینی مشکلی برای تهران و شهروندان تهرانی خواهند بود.

6.2. آلودگی هوا
آلودگی هوا را نیز می‌توان یکی از مسایل اساسی تهران دانست که ناشی از عوامل مختلفی همچون ترافیک و صنایع در تهران است. مسأل? صنایع تا حدودی در سال‌های اخیر در حال حل‌شدن است. اما آلودگی هوا ناشی از ترافیک یکی از مسایل حیاتی شهر است که نیاز به برنامه‌ریزی‌های چندبعدی با استفاده از فناوری‌های روز چه در سطح فیزیکی و چه در سطح مجازی دارد. آلودگی به صورت عام و آلودگی هوا و آلودگی صوتی می‌توانند موجبات تخریب روح و روان مردم را ایجاد کنند. شهر تهران در سال 86 در 6/0 درصد روزها از نظر وضعیت بهداشتی منوکسید کربن، در حالت بسیار ناسالم قرار داشته است. همچنین در 7/15 درصد روزهای سال نیز در حالت ناسالم بوده است. از لحاظ وضعیت بهداشتی ذرات معلق هوا نیز در 01/10 درصد روزهای سال نیز در حالت ناسالم قرار داشته است.

3. ساختار سیاست شهر مجازی تهران
شهر مجازی از خصلت‌های نظامند بودن، دسترسی آسان به خدمات، فراگیری خدمات شهری و به نوعی غیرمرکزی کردن خدمات شهری همراه با چندرسانه‌ای بودن، تاریخی بودن و توجه به تنوع‌های قومی و دینی برخوردار است. شهر مجازی، شهر نظام بخشیدن به ارزش‌های دینی و فرهنگی جامعه ایرانی است. شهر مجازی، ظرفیتِ ساختن ایده‌آل‌های زندگی را در یک فضای شهری فراگیر و مبتنی بر چارچوب‌های قانونمند، اخلاقی و الهی را دارد. شهرمجازی، شهر شهرهاست که قدرت ساخت شهرهای هزار طبقه را دارد. شهر مجازی در منطق الگوریتمی شهر، شهری تغییر پذیر، متنوع و مبتنی بر هنر و معماری والاست. شهر مجازی، شهر متغیرها و فرامتغیرها است؛ شهری است که هم به جزئیات و هم به کلیت امر زندگی توجه می‌کند. شهر مجازی، شهر ساختن بدون تخریب محیط زیست و ساختن با بهره‌وری متمایل به بی‌نهایت است. شهر مجازی، شهر ریاضی و منطق ریاضی است که بر مبنای آن مهندسی‌های مجازی جدیدی متولد می‌شوند که از ذات «تغییرپذیری» و «سیال‌بودن» برخوردارند. زمان در شهر مجازی از مفهومی هندسی و غیرخطی برخوردار است و فرایندهای مبتنی بر زمان مجازی در محیطی بدون فاصله و در نتیجه متفاوت از حیث «حرکت و سرعت» بررخوردار است. این بدان معناست که ما در عین تحرک از امکان ثبات برخورداریم.

1.3. چشم‌اندازها
 چشم‌انداز به خروجی‌های برنامه در پایان زمان تعیین شده توجه می‌کند. چشم‌انداز شهر مجازی تهران به افقی معطوف است که در پایان برنامه پنج سال? شهرداری تهران قابل وصول خواهد بود. چشم‌اندازهای شهر تهران بر اساس چهارده تبدیل اساسی که در انتقال از شهر تک‌فضایی به شهر دوفضایی صورت می‌گیرد، قرار گرفته است. چشم‌اندازهای شهر مجازی تهران عبارتند از:

1.1.3. کاهش آلودگی محیط‌زیست تهران که در اثر فعالیت‌های فیزیکی ایجاد می‌شود؛
2.1.3. کاهش ترافیک شهر تهران، تراکم حرکت و ترددهای کاری شهروندان برای انجام امور اداری شهر؛
3.1.3. انتقال هم? خدمات شهری قابل انتقال به فضاهای مجازی و دوفضایی کردن خدمات؛
4.1.3. الکترونیک و دجیتال کردن تمام اطلاعات مرتبط با شهر مجازی تهران؛
5.1.3. سرمایه‌گذاری کاری بیشتر در فضای مجازی و کاهش هزینه‌های جانبی در فضای فیزیکی؛
6.1.3. سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی تهران برای رشد و توسع? آرامش؛
7.1.3. استفاده از منابع جهانی در شهر و جهانی‌کردن شهر تهران از طریق فضای مجازی؛
8.1.3. ایجاد دسترسی همه‌جایی به تمامی امکانات و خدمات شهر به صورت دوفضایی؛
9.1.3. اصلاح و سرعت‌بخشی در فرایندهای کاری و اداری و صرفه‌جویی در زمان شهروندان؛
10.1.3. رفع نابرابری در تولید درآمد، توزیع منابع و ارائه و مصرف خدمات؛
11.1.3. کاهش فرسایش منابع انسانی، طبیعی، اقتصادی و اجتماعی شهر در فعالیت‌های غیرضروری؛

2.3. نگاه راهبردی
نگاه کلان یا نگاه راهبردی، دیدگاه کلانی است که بر رابطه فضای فیزیکی با فضای مجازی شهر سایه افکنده است و به نوعی پارادایم برنامه‌ریزی دوفضائی توسعه شهری را منعکس می‌کند. نگاه کلی طراحی شهر مجازی تهران متکی بر پارادایم و نگاه دوفضائی‌شدن شهر و حکمرانی شهر خوب است. بر مبنای این نگاه کلان، نگرش‌های توسعه‌ای شهر، امکانات و روندهای شهر، دوفضائی دیده می‌شود که بخشی از آن در فضای فیزیکی تأمین و بخش دیگر به فضای مجازی منتقل می‌شود. بر مبنای این نگاه، همه روندهای تکرار شونده و همه روندهایی که مستلزم توسعه سفرهای درون شهری و بین‌شهری و توسعه بورکراسی اداری و همه مقوله‌هایی که به نوعی «زحمت شهروندی» را موجب می‌گردد، به فضای مجازی و سامانه نظام‌مند خدمات منتقل می‌شود. از سوی دیگر نگاه کلان حکمرانی شهر خوب با خصیصه‌هایی محوری همچون (1) موثر بودن، (2) شفافیت اطلاعاتی، (3) پاسخگوئی (4) مسئولیت پذیری، (5) مشارکت اجتماعی و (6) سلامت اجتماعی، به دنبال ایجاد شهرِ دوفضایی خوب و زندگی سالم و کارآمد برای شهروندان و کارگزاران است.

3.3. سیاست‌های کلان
سیاست‌های کلان فرامتغیرهایی هستند که بر همه برنامه‌ها، تصمیم‌ها و لایه‌های شهر مجازی اثر می‌گذارند. تمامی عملکردها، فعالیت‌ها و روند‌ها برای طراحی، آماده‌سازی، ایجاد و توسع? شهر مجازی تهران باید در قالب سیاست‌های هشت‌گان? «عدالت‌گرایی»، «دین‌گرایی»، «ایرانی‌گرایی»، «مردم‌گرایی»، «تاریخی‌گرایی»، «قدرت‌گرایی»، «جهانی‌گرایی» و «ساده‌گرایی» باشد.

4.3. مأموریت‌ها
ماموریت اشاره به وظایف مشخصی دارد که به نوعی جمع‌بندی وظایف اصلی را منعکس می‌کند. وظایف و مأموریت‌ها در سه سطح برای شهر مجازی تهران قابل تعریف است: 1) خدمات نقطه به نقطه سازمان‌ها و نهادهای رسمی شهری از طریق جایگاه فیزیکی و حضوری و فضای وبگاه‌های مستقل و یا وبگاه‌های وابسته؛ 2) فضاهای عمومی که در محیط لایه‌های شصت و هفت گانه شهر مجازی نمود پیدا می‌کنند؛ 3) فضاهای مربوط به بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی. وظایف شهر مجازی تهران در سطح کلان، مأموریت‌های این شهر را تشکیل می‌دهد که اهداف اصلی شهر مجازی تهران را منعکس می‌کند:
1.4.3. کاهش ساخت و ساز برای انجام فعالیت‌های اداری؛

2.4.3. انتقال خدمات قابل انتقال و اطلاع رسانی کامل برای جلوگیری از تردد جهت در یافت خدمات؛
3.4.3. توسع? دفاتر شهر مجازی تهران برای توسع? دسترسی به اطلاعات و خدمات شهر؛
4.4.3. توسع? اطلاعات و خدمات شهر مجازی تهران برای کاهش ترددها؛
5.4.3. ایجاد بسترهای قانونی برای انجام امور اداری از طریق فضای مجازی؛
6.4.3. ایجاد بسترهای فنی برای مدیریت خدمات شهر؛
7.4.3. تعریف خدمات اداری جدید مبتنی بر فضای مجازی؛
8.4.3. دیجیتال کردن تمام اطلاعات اداری برای قرار گرفتن در شهر مجازی تهران؛
9.4.3. دیجیتال کردن تمام اطلاعات مرتبط با شهر تهران در شصت و هفت لای? شهر مجازی تهران؛
10.4.3. یکپارچه‌سازی منابع و زیرساخت‌های ارتباطات و اطلاعات موجود در شهر؛
11.4.3. توسع? سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در فناوری اطلاعات و ارتباطات شهر تهران؛
12.4.3. ایجاد خدمات جدید و توسع? خدمات موجود به فضای مجازی شهر؛
13.4.3. استفاده از هزینه‌های صرفه‌جویی‌شده عمرانِ اداریِ فیزیکیِ شهر در توسع? فضاهای تفریحی؛
14.4.3. ایجاد سامانه‌های گردشگری مجازی برای توسع? گردشگری و جذب گردشگران خارجی؛
15.4.3. گسترش سازه‌های عمومی فرهنگی و هنری برای ایجاد رفاه و آرامش؛
16.4.3. انتقال ظرفیت‌های فرهنگی، تاریخی و هنری شهر تهران در بستر فضای مجازی شهر؛
17.4.3. ایجاد سامانه‌های اینترنتی و موبایل شهر مجازی در پایانه‌های و خودروهای حمل ونقل عمومی؛
18.4.3. ارائ? نسخ? موبایل شهر مجازی تهران؛
19.4.3. ایجاد سامانه‌های خدمت‌رسانی پیامک؛
20.4.3. توزیع منابع انسانی رهاشده در اثر ارای? خدمات مجازی در شهر برای خدمت‌رسانی سریع‌تر؛
21.4.3. ایجاد سامانه‌های اطلاع‌رسانی و خدمت‌رسانی از طریق تلفن همراه؛
22.4.3. ایجاد فرصت‌های شغلی تازه در کنار شهر مجازی تهران همچون دفاتر شهر مجازی؛
23.4.3. ایجاد سامانه‌های حمل ونقل برای جابه‌جایی کالاها و خدمات؛
24.4.3. انتقال خدمات اداری شهر تهران به فضای مجازی شهر؛
25.4.3. سرمایه‌گذاری برای آغاز فعالیت‌های اداری تازه در شهر مجازی؛

5.3. فرامتغیرها
فرامتغیرها، متغیرهایی هستند که در تمامی حوزه‌ها و لایه‌ها اثرگذار هستند و محدود به حوزه و لای? خاصی نیستند. به این معنا که در ساختار شهر مجازی تهران، متغیرها و فرامتغیرهایی وجود دارند که در سطح میانی سیاست قرار دارند. متغیرها، لایه‌هایی هستند که اطلاعات و خدمات را به صورت نظام‌مند به کاربران ارائه می‌کنند. فرامتغیرها در واقع همان خدماتی هستند که به صورتی کلی در تمامی لایه‌های شهر موجود هستند. فرامتغیرهای شهر مجازی تهران عبارتند از: (1) فرامتغیر کاربران خاص، (2) فرامتغیر موبایل، (3) فرامتغیر ویکی، (4) فرامتغیر وب 2 و وب معنایی و در نهایت (5) فرامتغیر مرتبط با استانداردهای فضاهای وبگاهی مانند امور مربوط به طراحی، محتوا، کاربرپسندی، تعاملی بودن و فناوری.

6.3. لایه‌ها
لایه یک محیط مجازی است که همه عناصر مرتبط با آن در یک محیط یکپارچه گرد هم می‌آیند. به عبارتی می‌توان گفت لایه خود یک «شهر موضوعی» است که بر اساس موضوع خود، مصادیق مرتبط را گرد هم می‌آورد. در واقع شهر مجازی، شهری افقی و عمودی است. در سطح عمودی، لایه‌های شهر قرار دارند و در سطح افقی، عناصر درون هر لایه، قرار می‌گیرند. بنابراین شهر لایه‌ها یعنی «شهر شهرها» که در سطح عمودی با سایر لایه‌های شهر مرتبط می‌شود و در سطح افقی با عناصر مرتبط با موضوع خاص یک لایه ارتباط برقرار می‌کند و همه اجزاء و خدمات مرتبط با موضوع لایه پیاده‌سازی می‌شوند.
شهر مجازی تهران در شصت و هفت لایه طراحی شده است که این شصت و هفت لایه در هشت حوز? «فرهنگ»، «اجتماع»، «اقتصاد»، «مدیریت شهری»، «خدمات»، «امور بنیادین شهر»، «اطلاع‌رسانی» و «گردشگری» قرار گرفته‌اند. لایه‌های شهر مجازی تهران با نگاه راهبردی «دوفضایی‌شدن» طراحی شده‌اند. به این معنا که این لایه‌ها از سویی در ارتباط کامل با فضاهای مجازی مرتبط در دیگر لایه‌ها و در سوی دیگر در تعاملی موازی با مسایل مرتبط با فیزیک شهر تهران قرار دارند.

7.3. برنامه عمل
 برنام? عمل زبان اجرایی برنام? راهبردی است. خدماتی که در برنامه‌های عمل تشریح شده‌اند، در حقیقت چارچوب کلی اجرای هر لای? شهر مجازی تهران هستند. در این برنامه‌های عمل، خدمات منتخب هر یک از شصت و هفت لایه‌ای را که در گزارش «لایه‌های شهر مجازی تهران» آمده بودند به طور مفصل تشریح و تبیین شده‌اند. در شهر مجازی تهران، 227 برنام? عمل تعریف شده است. برنامه‌های عمل فرامتغیرهای کاربران خاص و موبایل در برنام? راهبردی شهر تهران ذکر شدند. در مجموع 844 مورد از خدمات پیشنهادی لایه‌ها، در قالب این برنامه‌های عمل تعریف برنامه‌ای شده‌اند.
خدمات پیشنهادی در لایه‌های شهر مجازی تهران بر اساس پنج عامل اساسی انتخاب شده‌اند: (1) مطالعات کارکردی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شهر تهران؛ (2) تجربه‌های وبگاه‌های موفق در حوز? هر لایه؛ (3) تجرب? خدمات ارائه شده در بیست شهر مجازی برتر جهان؛ (4) بررسی اسناد بالاسری و تجربه‌های سازمانی حوز? هر لای?؛ (5) و نتایج مطالعات پیمایشی و پژوهش میدانی کاربران و کارگزاران تهران.

4. روش‌شناسی پژوهشی
انجام مطالعات پژوهشی پروژ? شهر مجازی تهران نیازمند شناخت وضعیت قانونی و تجربه‌های انجام گرفته در حوز? فناوری اطلاعات و شهرهای مجازی در جهان بود. بر این اساس اولین مرحل? پژوهشی پروژه، به جمع‌آوری، مطالعه، بررسی، استخراج خروجی‌های متناسب با پروژه و در نهایت تلخیص و گزار‌ش‌نویسی اسناد بالادستی سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی و همچنین سازمان‌ها و نهادهای کشورهای پیشرفته، اختصاص یافت.
در مرحل? دوم مطالعات پیمایشی امکان‌سنجی، نیازسنجی و مشکل‌سنجی در دو سطح کاربران و کارگزاران و همچنین مطالعات ثانوی? داده‌های سامان? مدیریت خدمات شهری 137 و سامان? نظارت همگانی 1888 صورت گرفت. شهروندان کاربران نهایی پروژه هستند و بدین خاطر ضروری بود تا نیازها و مسایل که برای آنها مهم است در پژوهش منعکس شود. از سوی دیگر کاگزاران، اداره‌کنندگان شهر هستند و در سطحی کلان‌تر به مسایل و نیازها و امکانات اشراف کامل‌تری دارند. مطالعات آمایشی 137 و 1888 نیز در جهت آشنایی با نیازهای و مشکلات مردم و دسترسی به مبنای مستحکم‌تری برای تحلیل مورد بررسی قرار گرفتند.
در مرحل? سوم ساختار شهر مجازی تهران، بر اساس مطالعات صورت گرفته، با روش طراحی لایه‌ها با توجه به رویکرد متغیری و فرامتغیری انجام شد. در این مرحله، ابتدا نسخ? اولی? لایه‌های اصلی شهر بر اساس کارکردهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شهر تهران طراحی شد و در آنها تعاریف مفهومی، تعاریف فضای مجازی، تجربه‌های لایه در فضای مجازی و همچنین پیشنهادهای اولی? خدمات لایه ارایه شد که به تدریج و با تکمیل نتایج دیگر مراحل پروژه، ساختار لایه‌ها نیز تکمیل و به صورت نهایی درآمد.
در مرحل? چهارم پروژه، بیست شهر مجازی منتخب مورد تحلیل خدمات و اطلاعات قرار گرفتند و در نهایت رابط? این شهرها با شهرهای فیزیکی‌شان با توجه منطق‌های چهارگان? شهرهای مجازی تبیین شد.
در مرحل? پنجم مطالعات اسناد بالادستی ابتدای پروژه و مطالعات اسنادی تکمیلی در لایه‌های طراحی شده منعکس شدند.
در مرحل? بعد، هزینه/فاید? شهر مجازی تهران مورد بررسی قرار گرفت تا با مقایس? این برآورد با وضعیت شهر فیزیکی تهران، توجیه عملی برای اجرای پروژ? شهر مجازی تهران تبیین شود.
در ادامه برآورد اثرات زیست محیطی شهر مجازی تهران انجام گرفت تا از بعدی دیگر اجرای شهر مجازی تهران توجیه شود.
در نهایت نیز برنامه‌های عمل شهر مجازی تهران از میان خدمات پیشنهادی لایه‌های شهر مجازی تهران، بر پای? معیارهای مهم انتخاب که عبارت بودند از اولویت‌های کاربران، کارگزاران و همچنین حوز? اجرایی خدمات تعریف شدند. در پایان این مرحله نیز برنام? راهبردی شهر مجازی تهران تدوین شد تا شهر مجازی تهران سندی به عنوان پشتوانه اجرایی داشته باشد.